خودآگاهی زیربنای هوش معنوی و هوش هیجانی

یکی از مخاطبان ما ایمیل مشاوره ای ارسال کرده و گفته بود در زندگی به هر کاری دست می زنم آخر سر به موضوع خود آگاهی می رسم. این دوست عزیز می گفت که من در کلاسهای مختلف کسب ثروت شرکت کرده ام و مهارتهای مختلفی دارم اما نهایتا به این نتیجه رسیده ام که برای اینکه در زندگی موفق باشم باید اول به خودآگاهی و خودشناسی برسم.  از این رو از من درخواست کردند که ایشان را در مورد رسیدن به خودشناسی راهنمایی کنم. من که دیدم این موضوع مهمی است در این مقاله و مقاله ی آگاهانه زیستن به مسئله ی خودآگاهی پرداخته ام.

دانیل گلمن خودآگاهی را سنگ بنای هوش هیجانی (EQ) و دانا زوهر در کتاب سرمایه معنوی، ثروتی که می توان با آن زیست خودآگاهی را یکی از مولفه های دوازده گانه و سنگ بنای هوش معنوی (SQ) میداند.

خودشناسی و خداشناسی

امام علی (ع) می‌فرماید: “من عرف نفسه فقد عرف ربه، هر کس خود را بشناسد، خدای خود را شناخته است”. کریس میلر می‌گوید: ” اگر شما واقعاً می­خواهید یک رهبر باشید، اولین چیزی که باید درک کنید خودتان هستید.” اما دانستن اینکه ما که هستیم احتمالاً آخرین چیزی است که ما می­دانیم.  متأسفانه در جوامع امروزی ما به قدری درگیر بیرون هستیم که از درون غافلیم. تمرکز ما بر مسائل و رخدادهای بیرونی به قدری است که از جهان درون خودمان غافل مانده­ایم.

خودآگاهی چیست؟

خودشناسی و خودآگاهی یعنی علم به اینکه قبل از هر چیز در وجود هر یک از ما یک خود عمیق هست، یک واقعیت شخصی که در زیرین­ترین لایه­ ها نفس کشیده و فعالیت­ می­کند و در رفتارها و افکار روزمره ما انعکاس می­یابد. خودآگاهی شامل این دانش است که من قبل از هر چیز از یک محوریت و مرکزیتی برخوردارم که باید با آن در تماس بوده در وحدت با آن رفتار کنم و معنا و اعتبار رفتارهایم را از آن اقتباس کنم.

خودآگاهی یعنی اینکه بدانم یک قطب‌نمای درونی دارم که می­توانم جهت زندگی‌ام را با تکیه بر آن بیابم. خودآگاهی معنای اساسی وحدت و انسجام وجود است، این که منطبق بر قطب‌نمای درونی وجودم حرکت کنم. خودآگاهی یعنی اینکه بدانم به چه باور دارم، چه ارزش‌هایی دارم و اینکه چه چیزی عمیقاً به من انگیزه می‌دهد. اینکه بدانم برای چه هدفی زندگی می­کنم و احتمالاً برای چه هدفی جان می­دهم. خودآگاهی یعنی اینکه اگر زمانی که به ارزش‌های درونیم پشت کرده و بر خلاف آن رفتار کردم شجاعت پذیرش آن را داشته باشم.

فواید خودآگاهی و خوشناسی

خودآگاهی به ما کمک می­کند که صدای عمیق­ترین بخش درونمان را بشنویم، صدای وجدان، ضمیر و احساس مسئولیتمان را بشنویم و به احساس تمرکز و نیز حس عمیق آرامش دست پیدا کنیم.

از نگاه دانیل گلمن خودآگاهی یعنی اینکه من بدانم چه و چگونه احساس میکنم. اگر من ندانم چه و چگونه احساس می­کنم، احساسات مرا و عکس‌العمل‌هایم را تحت کنترل خود خواهد گرفت. “ناتوانی در مشاهده­ ی احساسات واقعیم مرا برده‌ی آن‌ها خواهد کرد.”

تست (آزمون) خودآگاهی

  ♦   آیا درک زیادی از دنیای درونی خود دارید؟

♦   آیا در پایان روز به رخدادها و تجاربی که داشتید می­اندیشید؟

 ♦   آیا هیچ حس و درکی از وجود عمیق­تری در درونتان دارید؟

♦   آیا در سکوت احساس راحتی می­کنید؟

♦   آیا می­توانید با حقایق ناخوشایندی در مورد خودتان روبرو شوید؟

راه های تقویت مهارت خودآگاهی 

دانا زوهر در کتاب سرمایه معنوی، ثروتی که می توان با آن زیست ( این کتاب توسط نویسنده ترجمه و تالیف شده است) برای تقویت خودآگاهی فعالیتهای زیر را پیشنهاد میکند:

♦   شرکت در گروههای دیالوگ یا گفتگوی هم افزا

♦   بازنگری روزانه

♦   مدیتیشن

♦   روبرو شدن با واقعیتهای تلخ

و که هر یک در ادامه توضیح داده خواهد شد.

برای تهیه کتاب  “سرمایه معنوی، ثروتی که میتوان با آن زیست”  کلیک نمایید: کتاب سرمایه معنوی

دیالوگ یا گفتگوی هم افزا

دیالوگ شکل خاصی از گفتگو است که دینامیک و قوانین خاص خود را دارد که آن را از شیوه رایج گفتگو متمایز میکند. به گفته ی دانا زوهر ، دیالوگ بسیاری از مولفه های هوش معنوی از جمله خودآگاهی، خودانگیختگی، دگرخواهی، استقبال از تفاوتها، توانایی تغییر چارچوب ذهنی و فروتنی را در افراد تقویت میکند. دیالوگ که توسط فیزیکدان کوانتومی دیوید بوهم در دانشگاه MIT بسط داده شده و در کتاب پیتر سنگه تحت عنوان “فرمان پنجم” مطرح شده استِ، به ما کمک میکند که مدلهای ذهنی و الگوهای رفتاری خود را کشف و در صورت لزوم تغییر دهیم. دیالوگ به ما کمک میکند که مفروضاتی که انگیزه های ما را حمایت میکند کشف کرده و مورد چالش قرار دهیم و به این واسطه به خودآگاهی خود بیافزاییم.

کارگاه پرورش مهارت گفتگو به سبک دیالوگ راهی برای تقویت خودآگاهی

کارگاه های پرورش مهارتهای گفت و گوی هم افزا ( کارگاه دیالوگ توسط آموزش دیده ی یک پنجره برگزار می شود) بیش از آنکه آموزش صرف مهارتهای مکالمه باشد، به پرورش خودآگاهی و بهبود هوش هیجانی و هوش معنوی ما می انجامد. ما در این کارگاهها می آموزیم که احساسات و افکار خود را بهتر بشناسیم، آنها را مشاهده و ارزیابی کنیم و به همان نسبت احساسات دیگران را نیز بهتر مشاهده و درک کنیم و رابطه ای عمیق تر و پویاتر با دیگران برقرار کنیم. ما در این کارگاهها یاد میگیریم که به خود و دیگران عمیقا گوش دهیم و به این ترتیب خود و احساساتمان را بیشتر کشف کرده خودآگاهی مان را توسعه دهیم. یکی از مهم ترین تمرینات کارگاه دیالوگ که میتوانیم هر روزه در زندگی مان به کار ببریم و خودآگاهی مان را توسعه دهیم تمرین بازنگری است که در اینجا با شما به اشتراک میگذارم:

بازنگری یا نظارت بر خویش

یکی از تمرینات کارگاه تقویت مهارت گفتگو تمرین بازنگری است. به این شکل که بعد از انجام هر فعالیتی از افراد خواسته میشود که که احساس و تجربه ی خود را از ان فعالیت بیان کنند. افراد باید به درون خود توجه کنند و احساس خود را تا حد امکان بصورت دقیق نه در قالب واژه های کلی خوب یا بد توصیف کنند. در توصیف این احساس و تجربه هر فرد باید از کلی گویی و استفاده از واژه هایی مثل “ما اینگونه هستیم، همه اینگونه هستند، خیلی از ماها… ” بپرهیزد و فقط در قالب ” من” صحبت کند مثلا ” من احساس کردم که.. من فکر کردم که .. من یادم افتاد که… من فهمیدم که … “.

فعالیت بازنگری که فرایندی است که بعد از تک تک فعالیتهای کارگاه و حتی در آغاز و پایان کارگاه انجام میشود به ما می آموزد که در طی روز فرصتهایی به خود بدهیم تا کارهای خود و وقایع روز را مرور کنیم و به احساس و تجربه ای که از آن داریم بیندیشیم و به درک و تفسیر آن در ذهنمان بنگریم.

بازنگری رفتاری است که هر یک از ما میتوانیم هر روز داشته باشیم. یک فضای شخصی داشته باشیم که زمانهایی از روز را به اندیشه و سکوت اختصاص دهیم و به خودمان، رفتارمان و احساس و تجربه ای که داشتیم فکر کنیم. رخدادهای روزانه و چگونگی پاسخ خود به آن‌ها را مرور کنیم و از خود بپرسیم وقتی این کار را انجام دادم یا انجام ندادم چه احساسی را تجربه کردم؟ چه فکری در ذهن من نقش بست؟ عادت به بازنگری میتواند درهایی از خود ما را که مدتها بسته بوده به روی ما باز کند.

مدیتیشن ( مراقبه)

دانا زوهر و یان مارشال در کتاب خود جدولی از ۱۶ انگیزه ی مثبت و منفی  را معرفی کرده اند که انسانها میتوانند انگیزه های محرک رفتارهای خود را در این جدول پیدا کرده و بسته به جایگاهشان به خود نمره دهند. هر چه فردی در جایگاه بالاتری در جدول انگیزه ها قرار گیرد، هوش معنوی بالاتری دارد و بیشتر میتواند بر خود، سازمان، فرهنگ و جامعه اش تاثیر مثبت بگذارد. شناسایی خود در جدول انگیزه ها از یک سو ما را به خودآگاهی می رساند و از دیگر سو شناسایی آن خود نیازمند خودآگاهی است.

زوهر برای رسیدن به خودآگاهی به جز شرکت در گروههای دیالوگ فعالیتهایی همچون مراقبه را پیشنهاد میکند. به گفته او، مراقبه ذهن انسان را از تمامی پارازیت‌ها و عوامل حواس‌پرت کننده محیط که در آن لحظه وجود دارد خارج کرده و آن را به سطح وسیع‌تری از آگاهی می‌برد، به سطحی که پارازیت‌ها و رخدادها در آن ایجاد می­شود. به عنوان مثال، در مراقبه فرد می­تواند از خشم خود فراتر رفته و متوجه شود که خشمگین است و سپس به سطحی از بینش نسبت به علل مولد خشم برسد.

مراقبه راهی برای شناخت درونی ترین لایه های شخصیت

به علاوه، شخصیت هر یک از ما زیر­­مجموعه­ های شخصیتی دیگری هم دارد که به ندرت برای ما ملموس و آگاهانه است. ابعادی که ممکن است در انگیزه‌های ما شکاف ایجاد کرده و ما را در مسیر رشدمان عقب انداخته یا بالعکس کمک کند. من ممکن است خشمگین باشم درحالی‌که ابعاد خیلی خفیفی از قدرت درونی و تسلط نیز در وجود من هست که کمتر به آن‌ها دسترسی دارم. مراقبه می­تواند ما را به این زیر­مجموعه­های شخصیتی آگاه کرده و به این ترتیب ما را در یکسو کردن این انگیزه‌ها و ارتقای آن‌ها یاری کند.

مراقبه ذهن را در تماس بیشتر با عمیق­ترین سطوح ارزشی و انگیزشی ما قرار داده و خودآگاهی ما را از انگیزه‌هایمان بالا می­برد. مراقبه ما را از اصلاح هوش هیجانی‌مان به سمت استفاده متحول کننده از هوش معنوی‌مان سوق می‌دهد. بدین وسیله ما از شناخت انگیزه‌هایمان به سمت ارتقا و تغییر آن‌ها پیش می­رویم.

پذیرفتن واقعیتهای تلخ 

خودآگاهی نیازمند این است که با خود صادق باشیم، خود را فریب ندهیم و با واقعیتهای تلخ روبرو شویم، آنها را بپذیریم و به جای تلاش برای کتمان آنها برای تغییر و اصلاح آن کاری انجام دهیم. خودآگاهی نیازمند این است که از ناحیه امن خود خارج شویم و با واقعیتهای تلخ در رابطه با خودمان روبرو شویم، خودمان را به بی خبری و ناآگاهی نزنیم و فکر نکنیم که اگر سرمان را مثل کبک زیر برف بکنیم و واقعیتها را پنهان کنیم مسائل به طرز معجزه آسایی حل خواهند شد. خودآگاهی نیازمند عادت به آگاهانه زیستن است که در بخش بعد کامل توضیح میدهیم.

خودآگاهی نیازمند این است که عمیقا با خود صادق باشیم. خودآگاهی از پرسیدن سوالات سخت و پاسخ دادن به آنها بر میخیزد.

استیون کاوی

تقویت مهارت خودآگاهی از گذر تمرین آگاهانه زیستن

خودآگاهی مستلزم این است که ما در خود این عادت را ایجاد کنیم که آگاهانه و آگاهانه زندگی کنیم، به خود عادت دهیم که چشم و گوش خودمان را به روی واقعیتها هر چند تلخ نبندیم، به خود یاد دهیم که هم خود و هم دیگران را خوب بشنویم، احساسات خود را بشناسیم و آن را انکار نکنیم. خودآگاهی از گذر آگاهانه زیستن بدست می آید، رفتاری که ناتانیل براندن پدر علم خودباوری در کتاب خود با عنوان شش رکن عزت نفس آن را اولین رکن از ارکان شش گانه عزت نفس معرفی میکند.

در مقاله آگاهانه زیستن، اولین رکن عزت نفس در این رابطه مفصلا توضیحاتی داده ام و تمرینی نیز برای تقویت آگاهانه زیستن و در نتیجه خودآگاهی ارائه داده ام، منظور از آگاهانه زیستن هوش زیاد و تحصیلات داشتن نیست بلکه به این معنی است که از هر چیزی که رفتارها، اهداف، ارزشها و آرزوهایمان را تشکیل میدهد در حد توانمان آگاه باشیم و مطابق با آن رفتار کنیم. پیشنهاد میکنم حتما این مقاله را مطالعه نمایید.

پیشنهاد میکنم حتما مقاله آگاهانه زیستن، اولین رکن عزت نفس مطالعه نمایید: زندگی آگاهانه

نتیجه گیری 

خودآگاهی سنگ بنای هوش هیجانی (EQ) و هوش معنوی (SQ) است. خودآگاهی نیازمند این است که با خود صادق باشیم، احساسات خود را به درستی و بدون انکار همانگونه که هست بپذیریم و یک قطب نمای درونی داشته باشیم که وجود خود را با آن منطبق کنیم. برای تقویت خودآگاهی باید زمانهایی را به بازنگری در رفتارها، افکار و احساسات خود احساس دهیم. شرکت در گروههای گفتگوی هم افزا ( دیالوگ) نیز کمک شایانی به درک بهتر احساسات و افکار ما و لایه های درونی شخصیت ما میکند. خودآگاهی از عادت به آگاهانه زیستن به دست می آید که خود یکی از ارکان شش گانه عزت نفس است. آگاهانه زیستن یعنی اینکه از واقعیت فرار نکنم، خود را به حماقت، نادانی و بی خبری نزنم و واقعیت را همانگونه که هست هر چند تلخ بپذیرم.

نویسنده: مرضیه فاطمی

منبع: برگرفته از کتاب سرمایه معنوی، ثروتی که می توان با آن زیست ، نوشته دانا زوهر و یان مارشال ترجمه و تالیف: مرضیه فاطمی، زهرا فاطمی